I/ TÊN GỌI DI TÍCH:
Minh Khai là một miền đất cổ ven dòng sông Đáy, được hình thành và phát triển cùng với quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc. Trải qua thời gian, các thế hệ nhân dân Minh Khai cần cù lao động, sáng tạo lập nên những làng xóm trù phú, góp phần xây dựng quê hương. Song song với quá trình lập làng, nhân dân đã hưng dựng lên các công trình lịch sử - văn hóa mang sắc thái đặc trưng riêng của một vùng đất bãi ven sông. Một trong những công trình ấy là ngôi đình Sơn Tượng thuộc làng Sơn Tượng, xã Minh Khai, huyện Hoài Đức, thành phố Hà Nội.
Đình Sơn Tượng là tên gọi chính thức của di tích, tên gọi này gắn với tên gọi địa danh làng. Ngoài tên gọi trên, di tích không có tên gọi khác.
II. PHÂN LOẠI DI TÍCH:
1. Loại hình di tích:
Đình Sơn Tượng thờ đức Hoàng Đạo Thượng Sĩ đại vương (thời Hai Bà Trưng) làm thành hoàng làng để bảo trợ đời sống tinh thần cho nhân dân, đồng thời nơi đây là trung tâm văn hóa phục vụ nhu cầu tôn giáo, tín ngưỡng của người dân địa phương. Căn cứ vào các tiêu chí xếp hạng di tích tại điều 28 Luật Di sản văn hoá và điều 11 Nghị định số 98/2010/NĐ- CP ngày 21/9/2010 hướng dẫn một số điều của Luật Di sản văn hoá, xét những giá trị nổi bật, đình Sơn Tượng xếp vào loại hình di tích lịch sử - văn hóa.
2. Niên đại xây dựng:
Việc xác định niên đại xây dựng đình Sơn Tượng hiện nay chúng tôi chưa tìm được tài liệu ghi chép, do đó chúng tôi căn cứ vào lời kể của các cụ cao tuổi, hệ thống di vật và hiện trạng các hạng mục kiến trúc của di tích.
Theo các cụ cao niên trong làng, đình có từ lâu đời, hậu cung đình tọa lạc trên một gò đất cao, xung quanh là những cây cổ thụ đã chứng minh điều đó.
Quá trình nghiên cứu về niên đại xây dựng của di tích, chúng tôi căn cứ vào hệ thống di vật, cụ thể như bát hương gốm Thổ Hà (Nghệ thuật thời Lê), long ngai – NT thời Nguyễn, các đạo sắc phong – thời Nguyễn, do đó chúng tôi đoán định đình Sơn Tượng có niên đại xây dựng vào thời Lê.
3. Những lần trùng tu sửa chữa:
Trải qua thời gian tồn tại, đình Sơn Tượng được trùng tu, sửa chữa nhiều lần: Lần gần đây nhất được ghi trên câu đầu gian giữa - bên phải là “Bảo Đại 10 (1934).
- Năm 1992: trùng tu hậu cung
- Năm 1998: đảo ngói đình
- Năm 2008: tu bổ gian bên trái, phải tiền tế
III. SỰ KIỆN NHÂN VẬT LỊCH SỬ VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA DI TÍCH:
Khảo sát thông qua lời kể của các vị cao niên trong làng, hệ thống di văn Hán Nôm và di vật tại di tích, chúng tôi khẳng định vị thần được thờ tại đình Sơn Tượng là Hoàng Đạo tướng quân. Tại địa phương, Hoàng Đạo tướng quân được thờ ở đình - vốn có từ rất sớm và được các triều gia phong mĩ tự để nhân dân phụng thờ.
Hiện, tại di tích còn bảo lưu được đạo sắc phong minh chứng cho việc thờ tự này.
Sự kiện cách mạng kháng chiến:
Trước cách mạng tháng Tám, đình Sơn Tượng là nơi hoạt động của du kích địa phương. Năm 1964 – 1971, nơi đây là địa điểm trú ẩn của Bệnh xá Thương binh nay là tiền thân của Bệnh viện 198 - Bộ Công an. Năm 1972, thầy và trò Trường C500 (Bộ công An) đã về đây dạy và học, sau này là Học Viện An ninh.
Tiếp nối những truyền thống của cha ông, những người con của quê hương đã đóng góp công sức đưa cuộc kháng chiến của dân tộc ta đến thắng lợi. Những đóng góp lớn lao đó của người dân đã được Tổ quốc ghi nhận, được Nhà nước và Chính phủ đã tặng nhiều bằng khen, huân, huy chương và các danh hiệu cao quý khác để cho các thế hệ trẻ hôm nay và mai sau học tập và phát huy truyền thống yêu nước đó.
IV. SINH HOẠT VĂN HÓA TÍN NGƯỠNG LIÊN QUAN ĐẾN DI TÍCH:
Sơn Tượng là một vùng đất cổ trong khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Ngôi đình Sơn Tượng là một công trình kiến trúc tín ngưỡng tâm linh để tưởng nhớ người có công giúp nước, mà dân làng thờ phụng làm Thành hoàng làng và coi là vị thần bảo hộ cho cuộc sống tinh thần. Những ngày kỉ niệm, ngày sinh, ngày hóa của vị Thành hoàng làng gắn liền với lễ nghi truyền thống.
Hàng năm, tại đình Sơn Tượng diễn ra lễ hội vào ngày 12 tháng 3 Âm lịch. Công việc để chuẩn bị cho lễ hội bắt đầu vào ngày 10 tháng 3. Lý trưởng trụ trì phân công nhiệm vụ cho các giáp tham gia. Đặc biệt là công tác nuôi lợn phải được thực hiện từ đầu năm, đến ngày lễ hội mang ra thi, con nào thắng sẽ được dâng lên đức Thành hoàng.
Vào buổi chiều ngày 11, các giáp làm lễ mộc dục cho long ngai, bài vị Đức Thành hoàng. Nước dùng trong lễ mộc dục là nước mưa, do trưởng ban khánh tiết lấy và đựng vào chum pha với trà. Các đồ dùng trong lễ mộc dục là vải đỏ, khăn đỏ, đều do dân làng cung tiến. Lễ xong, nước dùng vào việc tưới cây quanh di tích.
Lễ vật dâng cúng thành hoàng gồm thủ lợn, xôi, hoa, quả. Các đồ lễ này được lựa chọn theo tiêu chí do làng quy định. Đến ngày hội của làng, các đồ lễ sẽ được bày biện trên các ban thờ, đảm bảo tính khoa học, thẩm mỹ.
Về văn tế: nội dung văn tế ca ngợi công đức của vị thành hoàng làng. Người viết văn phải am hiểu các phong tục của địa phương và được lựa chọn theo tiêu chí song toàn.
Về ban tế: các thành viên trong ban tế phải được tuyển lựa kỹ càng, gồm chủ tế trong trang phục màu đỏ, các thành viên khác mặc trang phục màu xanh, chân đia hia, cân đai bối tử.
Công việc tế lễ diễn ra theo đúng trình tự, tuần tự các bước từ dâng trà, rượu, đăng. Mỗi buổi lễ diễn ra khoàng 1,5 giờ đồng hồ.
Cùng với phần lễ còn có các trò diễn dân gian được tổ chức trong thời gian này. Gồm có những trò đánh đu, kéo co, vật, chọi gà và thổi cơm thi. Đây là những hoạt động văn hóa náo nhiệt sau một quá trình lao động mệt nhọc của người dân. Thông qua các hoạt động văn hóa này, người và thần được gắn bó và thêm gần gũi, gắn kết, đồng thời tạo bầu không khí vui tươi, hài hòa cho đời sống tinh thần của làng quê.
Bên cạnh ngày hội truyền thống của làng, tại đình Sơn Tượng còn tổ chức các ngày lễ khác như: ngày mùng 7 tháng Giêng (lễ xuân); ngày mùng 10 tháng 8 (lễ thu); ngày 1 tháng 6 (lễ hạ điền); ngày 28 tháng 7 (lễ thượng điền).
V. GIÁ TRỊ KHOA HỌC LỊCH SỬ, NGHỆ THUẬT, VĂN HÓA
- Giá trị lịch sử: Đình Sơn Tượng thờ Thành hoàng làng Hoàng Đạo Thượng Sĩ Đại Vương -danh tướng tiên phong trong cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng. Khi ngài hóa, 3 thôn là Hà Hiệp, Hiệp Lộc và An Vọng đã được phép lập miếu để thờ phụng. Tại đình Sơn Tượng, việc thờ ngài tuy là thờ vọng nhưng trong tầm thức của người dân thôn Minh Hiệp 3 vẫn luôn suy tôn thần là một vị anh hùng, một tấm gương sáng với lòng trung thành, tiết nghĩa vua tôi đối với Hai Bà Trưng. Công trạng và những đóng góp của ngài không chỉ gắn với những chiến công oanh liệt của Hai Bà Trưng mà còn sáng mãi trong tâm thức của người dân Hạ Hiệp, Hiệp Lộc, An Vọng, Minh Hiệp. Thân mãi là đấng tối cao do vậy việc phụng thần để mong nhận được sự bảo trợ, che chở cho đời sống tinh thần và cũng là lẽ tất yếu cho sự ghi nhớ, cho tấm lòng thành kính biết ơn đối với người có công trên mảnh đất địa phương nơi đây.
- Giá trị kiến trúc – nghệ thuật: Đình sơn tượng là công trình kiến trúc nghệ thuật còn bảo lưu được những giá trị đặc trưng của kiến trúc thời Nguyễn với kiểu thức và sắc thái riêng biệt gồm các bộ vì giá chiêng, kẻ, những hoa văn chạm khắc đặc sắc tại những bức cốn, ván mê với bàn tay khéo léo của người xưa giúp chúng ta tìm hiểu về lịch sử kiến trúc, nghệ thuật dân gian Việt Nam.
Bên cạnh giá trị kiến trúc, đình Sơn Tượng còn bảo lưu được hệ thống di vật có giá trị nghệ thuật, tiêu biểu như Bát Hương gốm Thổ Hà (nghệ thuật thế kỷ thứ XVIII) bộ Long Ngai bài vị có niên đại nghệ thuật thời Nguyễn - chạm khắc hoa văn chủ đạo như rồng, đao mác, hoa văn thực vật điểm xuyết… có giá trị về mặt lịch sử, nghệ thuật khác so với nhiều Long Ngai bài vị ở các di tích khác về mặt bố cục, thành phần các cấu kiện tại vị trí tay ngai. Cùng với các di vật bằng gỗ, tại đình còn lưu giữ được các đạo sắc phong thời Nguyễn (Niên hiệu Khải Định 9-1924) góp phần nghiên cứu về vị thần được thờ tại di tích, cần được bảo lưu, gìn giữ.
- Giá trị văn hóa: Đình Sơn Tượng là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh nhằm nâng cao giá trị văn hóa gắn kết tình làng nghĩa xóm của người dân nơi đây từ xưa đến nay. Trải qua biết bao thăng trầm của lịch sử, những ngày lễ hội truyền thống của làng vẫn diễn ra hàng năm, không thể tách rời với sự tồn tại của lịch sử của di tích. Thông qua các hoạt động tín ngưỡng tâm linh, đặc biệt là những ngày hội làng, nhân dân thể hiện lòng thành kính đối với vị thần đã che chở, âm phù cho dân làng được no ấm và thanh bình.
Với những giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa, kiến trúc nghệ thuật trên Đình được UBND Thành phố Hà Nội xếp hạng di tích lịch sử văn hóa năm 2014./.
Sơ đồ phân bố hiện vật
