HỒ SƠ KHOA HỌC DI TÍCH
NHÀ THỜ HOÀNG GIÁP NGUYỄN THÚC THÔNG
Thôn Quế Dương, Cát Quế, xã Dương Hòa
Thành phố Hà Nội
I TÊN GỌI DI TÍCH
Tại thôn Quế Dương, Cát Quế, xã Dương Hòa hiện nay còn bảo tồn nhà thờ Hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông, nhà khoa bảng thời Hậu Lê. Trải qua năm tháng, nhà thờ vẫn hội tụ và tỏa sáng những giá trị văn hóa, khoa học và lịch sử. Hồ sơ khoa học này đề cập tới những sự kiện mang tính “Cố sự tầm nguyên”.
Nhà thờ Hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông là tên gọi chính thức của di tích.
II.ĐỊA ĐIỂM VÀ ĐƯỜNG ĐI ĐẾN DI TÍCH:
1. Địa điểm phân bố:
a.Trước đây:
Quế Dương là một địa danh cổ thuộc Xã Cát Quế cũ, một trong 20 xã, thị trấn của huyện Hoài Đức trước kia, nằm dàn trải ở thân đê sông Đáy với những dải đất màu mỡ của vùng đất bồi. Theo địa danh hành chính thì huyện Hoài Đức được bao bọc bởi các huyện, phía Bắc giáp Đan Phượng, phía Nam giáp Quốc Oai và Quận Hà Đông, phía Tây giáp Quốc Oai, phía Đông giáp huyện Từ Liêm.
Địa hình của huyện nằm trong vùng chuyển tiếp giữa miền núi và đồng bằng, gồm ba vùng đồi núi, đồng bằng, vùng bãi. Cái tên Hoài Đức có từ năm 622 thời thuộc Đường. Huyện Hoài Đức được thành lập trên cơ sở tách huyện Tổng Bình thành hai huyện Hoài Đức và Giao Chỉ. Sau đó năm 627 lại hợp nhất các huyện Hoàng Giáo, Giao Chỉ và Hoài Đức thành huyện Tổng Bình theo những thư tịch cổ thì vào thời Lê và thời Nguyễn thì thôn Quế Dương cùng với Mậu Hòa, Dương Liễu, thuộc tổng Dương Liễu huyện Đan Phượng phủ Hoài Đức.
Sau Cách Mạng Tháng Tám năm1945, Quế Dương thuộc xã Cát Quế huyện Hoài Đức, năm 1976 sáp nhập hai tỉnh Hà Tây và Hòa Bình thành, tỉnh Hà Sơn Bình thì huyện Hoài Đức thuộc tỉnh Hà Sơn Bình năm 1980 các huyện Ba Vì, thị xã Sơn Tây, Thạch Thất, Phúc Thọ, Đan Phượng, Quốc Oai, Hoài Đức và một phần huyện Chương Mỹ thuộc thành phố Hà Nội, năm 1990 tách tỉnh Hà Sơn Bình thành hai tỉnh Hòa Bình và Hà Tây, thì huyện Hoài Đức thuộc tỉnh Hà Tây.
b. Hiện nay.
Ngày 01 tháng 8 năm 2008 thực hiện Nghị quyết số 15/NQ-TVQH của Quốc hội về việc mở rộng địa giới hành chính thủ đô 14 quận, huyện, thành phố của Hà Tây cùng với bốn xã của huyện Lương Sơn tỉnh Hòa Bình và huyện Mê Linh tỉnh Vĩnh Phúc sáp nhập về Hà Nội thì huyện Hoài Đức là một trong 29 quận, huyện, thị xã của thành phố Hà Nội. Từ ngày 1/7/2025, thực hiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, di tích thuộc xã Dương Hòa – Hà Nội.
2. Đường đi đến di tích:
Từ trung tâm thành phố Hà Nội xuôi theo đại lộ Thăng Long đến cầu Tả đê sông Đáy, rẽ phải hướng Chợ Sấu chừng 07km, sau đó rẽ phải theo đường làng sẽ tới di tích.
Đường đi thuận tiện cho mọi phương tiện giao thông đường bộ.
III. PHÂN LOẠI DI TÍCH
1. Loại hình di tích:
Nhà thờ hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông là nơi thờ phụng và tưởng niệm Hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông và tiến sĩ Nguyễn Tiên Sạn, nhà khoa bảng thời Lê sơ và thời Mạc, căn cứ theo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản Văn hóa và những tiêu chí hiện nay thì Nhà thờ Hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông thuộc loại hình di tích lịch sử - Văn hóa dạng lưu niệm danh nhân.
2.Niên đại xây dựng:
Theo lời kể của các cụ cao niên trong dòng họ truyền lại thì nhà thờ hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông được khởi dựng vào thời Lê.
3. Những lần trùng tu, sửa chữa:
- Lần thứ nhất thời Nguyễn:
- Lần thứ hai năm 1952
- Lần thứ ba: Vào những năm gần đây:
IV. SỰ KIỆN, NHÂN VẬT LỊCH SỬ , ĐẶC ĐIỂM CỦA DI TÍCH
Trong những lần khảo sát, điền dã tại di tích, chúng tôi tiếp cận được với các di văn như hoành phi, câu đối… những tài liệu này chỉ là sự hồi cổ của mọi người trong dòng họ, tưởng nhớ tới thời kỳ trâm anh thế phiệt của các cụ tổ khai khoa trước kia. Cuốn gia phả của dòng họ đề cập tới những thế thứ gần đây. Cuốn gia phả này gồm một lời tựa của cụ Nguyễn Đình San viết vào năm bảo đại thứ 10 năm 1935 sau đó đến phần văn khấn mật khẩu các tiết, ngày giỗ và sau đó là đến các cụ tổ đỗ Cử nhân, Quốc Tử Giám, Quốc Tử sinh, Hồng lô, tự khanh. Phùng thị nội, Phụng thị chức Cẩn sự tá lang… và thế thứ, phần mộ của các cụ tổ trong dòng họ.
Từ cuốn Gia phả này chúng tôi bước đầu nhận định rằng dòng họ Hoàng giáp Nguyễn Thúc Thông vốn là dòng trâm anh thế phiệt, bắt nguồn từ một cụ tổ lập nghiệp tại làng Quế Dương từ xa xưa. Trải qua thời gian và diễn biến trong lịch sử, dòng họ con cháu sinh cơ lập nghiệp, phân chi ngày càng đông đúc. Vào thời Nguyễn, có một nhánh trong họ đã lập nghiệp tại đất bãi ven sông Đáy, trở thành xóm Bãi như ngày nay. Nhà thờ Hoàng giáp Nguyễn Thúc Thông từ xa xưa tọa lạc ở giữa làng.
* Nguồn tư liệu ghi trong sử sách:
Căn cứ vào cuốn gia phả và hồi cố của dòng họ, tư liệu, tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm và một số sách cùng sắc phong như Các Nhà khoa bảng Việt Nam Đại Việt sử ký toàn thư, sắc phong thời Lê thì các đỗ đạt của dòng họ nổi bật nên ba vị:
1. Hoàng Giáp Nguyễn Thúc Thông:
Ông sinh năm 1425 tại làng Quế Dương huyện Đan Phượng, trấn Sơn Tây, thi đỗ Hoàng giáp khoa mậu thìn (1448) niên hiệu Thái Hòa 06, thời Lê Nhân Tông, từng giữ chức Quốc sử viện đồng tu sử, sau được bổ ra làm Tham chính. Ông là người khai khoa cho làng Quế Dương. Sau cháu nội của ông là Nguyễn Quang Sạn (có tài liệu ghi là Nguyễn Tiên Sạn), cũng thi đỗ Tiến sĩ thời Mạc.
2. Tiến sĩ Nguyễn Tiên Sạn:
Ông sinh 1510, thi đỗ Tiến sĩ khoa Nhâm Thìn (1532) niên hiệu Đại Chính 03 đời Mạc Đăng Doanh làm quan đến chức Đề hình giám sát ngự sử, sau được về trí sĩ. Ông mất năm 1586 hưởng thọ 77 tuổi. Bấy giờ gia tộc có nhiều người làm quan trong triều, gia thế cực kỳ hiển vinh và có thế lực.
3. Quốc Tử Giám, Quốc Tử Sinh, Phùng thị dự, Thị nội văn chức tự ban sung Cần sự tá lang, khai lang châu tri châu Nguyễn Quốc Trinh
Cụ Nguyễn Quốc Trinh là người sống vào thời Lê Trung Hưng, tình hình xã hội lúc này có nhiều biến động, giặc giã nổi lên khắp nơi. Đặc biệt ở vùng biên cương phía Bắc có khá nhiều tù trưởng nổi dậy, triều đình bấy giờ lựền cử cụ đi làm quan Tri châu ở Dương Châu. Sau khi cụ nắm quyền hành địa hạt này được bình yên. Vì vậy triều đình ra sắc ban cho cụ.
Hiện dòng họ còn giữ được một đạo sắc phong như sau:
Phiên âm :
Sắc Đan Phượng huyện, Quế Dương xã, Quốc Tử Giám, Quốc tử sinh, Nguyễn Quốc Trinh vi phụng thị lĩnh thị nội văn chức, nhật cửu dĩ kinh chỉ chuẩn ưng thăng nhậm Tri châu chức, khả vi Cẩn sự tá lăng khai lang châu Tri châu, hạ ban. Cổ sắc.
Bảo Thái bát niên, nhị nguyệt, nhị thập bát nhật.
Dịch nghĩa.
Cấp sắc cho Quốc Tử Giám, Quốc Tử sinh, Nguyễn Quốc Trinh, người xã Quế Dương, huyện Đan Phượng giữ chức Phụng thị lĩnh Thị nội văn chức, trái thời gian đã hoàn thành công việc của mình. Nay ưng thăng cho nhận chức Tri châu, Cần sự tá lăng, trông nom công việc của triều đình ở Tri châu
Nay Sắc Ngày 28 tháng 02 năm Bảo Thái 8 (17 30).
V. SINH HOẠT VĂN HÓA TÍN NGƯỠNG LIÊN QUAN ĐẾN DI TÍCH:
Lễ nghi là một hình thức ứng xử tâm linh của con người đối với bậc tổ tiên hay đấng sinh thành ra mình hoặc dòng tộc của mình. Dòng họ Nguyễn Thúc Thông cũng nằm trong số đó.
Với khoảng 550 đinh, chia làm các chi, ngành, hàng năm dòng họ lấy ngày 22 tháng Chạp và ngày 22 tháng 3 Âm lịch hàng năm là ngày dấu chính của dòng họ. Các ngày này tất cả thành viên trong dòng tộc đều tham gia ngày 21 tháng Chạp, các cụ từ 50 tuổi trở lên và ban tế với sự có mặt của trưởng tộc, trưởng chi, trưởng ngành… và những thành viên trong hội đồng gia tộc có mặt tại nhà thờ để quét dọn, làm lễ cáo yết gia tiên. Lễ vật trong lễ cáo yết gia tiên gồm có: Xôi nếp, thịt lợn, thịt gà, rượu trắng, hoa quả, trầu cau vàng hương… Sau đó dòng họ cử các thành viên đi tảo mộ.
Ngày 22/3 âm lịch, trưởng tộc trưởng chi, trưởng ngành, hội đồng gia tộc và toàn thể các thành viên trong dòng họ không phân biệt tuổi tác, trai gái, dâu rể, tập trung tại nhà thờ để dự lễ tế tổ. Việc, đóng góp cho ngày đại lễ này, tiến hành theo phiên họp đã bàn từ trước. Người không có điều kiện thì tham gia đóng góp tượng trưng như đã được quyết định.
Phần tổ chức tế, tổ tiên vào ngày 21/3. Trước ngày lễ chính còn có phần lễ yết nhằm mục đích trình báo với tổ tiên sáng mai con cháu sẽ làm nghề chính Sáng ngày 22/3, dòng họ phải chuẩn bị các lễ vật gồm, trầu cau, rượu, thịt, xôi, gà, và những vật phẩm khác để dâng lên tổ tiên như hương hoa, bạch nạp đèn dầu. Chúc văn tế được coi là công việc quan trọng và linh thiêng nhất. Chúc văn do Hội đồng gia tộc cử một người tài đức vẹn toàn, văn hay, chữ tốt thảo. Sau khi viết xong trúc văn thì được xếp vào giá văn phủ vuông nhiễu điều, đặt trong án thư ở gian chính ban thờ.
Trước khi tiếp nhận lễ vật và nhà thờ tổ, ông trưởng họ và một số cụ cao niên trong họ vẫn y phục chỉnh tề làm nhiệm vụ chuyển lễ vật vào trong ban thờ trước khi tới lễ Ông chủ tế có trách nhiệm vào trong hộp cung kiểm tra toàn bộ mọi thứ. Khi đã đầy đủ mọi lễ vật theo quy định thì buổi tế được bắt đầu.
Thành phần của ban tế gồm, đông tán, tây tán, chủ tế, bồi tế, hàng đèn, hàng rượu, hương hoa và một người đọc trúc văn bằng chữ Hán. Khi thể hiện văn tế phải theo đúng quy định của tổ tiên đặt ra, tránh kỵ húy. Khi đọc xong phải hóa chúc. Đây là điều thiêng liêng và bí mật của dòng họ.
Trong lúc tế còn có hai người: một cầm trống, một cầm chiêng và một ban nhạc gọi là phường bắt âm tất cả hoạt động của các quan viên y tế và hành xử đều phải chấp hành sự điều khiển của đông tán tây tán và người cầm chiêng trống. Các quan viên khí tế đều phải vận y phục theo quy định gồm quần áo thụng màu xanh, đầu đội mũ, chân đi hia. Trước khi vào tế phải rửa tay ở bàn quán tẩy được sức một thứ nước thơm biểu trưng cho sự tinh khiết, trong sạch.
Trong ngày giỗ tổ diễn ra hai buổi tế, một buổi vào lúc 3 giờ chiều và một buổi vào lúc 9 giờ sáng ngày 22 tháng 3. Buổi tế diễn ra gồm các mục, một tuần hương hoa, năm tuần dâng rượu, một tuần đọc chúc văn và một tuần dâng trà. Sau khi tế xong, các quan viên phải nằm lễ tạ.
Sau khi kết thúc phần tế lễ, Ban khánh tiết của dòng họ tổ chức cho mọi người thụ lộc thắm đượm tình cảm dòng tộc, vui vẻ và chan hòa. Ngoài các ngày giỗ tổ ra, dòng họ Nguyễn ở quế dương còn có các ngày lễ kỷ niệm khác như: Lễ vào hạ, lễ cho các đầu đinh mới sinh một năm. Khi làm lễ phải đem theo giấy khai sinh ghi ngày tháng năm và lễ vật, kèm theo các ngày sóc vọng, chúc thọ cũng được tổ chức trang nghiêm, trân trọng, gợi nhớ cho mọi người tưởng niệm tới công đức của tổ tiên.
Sơ đồ phân bố hiện vật
Nghe thuyết minh về di tích tại đây
